چار تاقی کرمجگان

چارتاقی کِرمِجِگان

سامانه گاه‌سنجی در دو چارتاقی نویافته دیگر

گزارش مقدماتی

پس از انتشار کتابی از این نگارنده به نام «نظام گاهشماری در چارتاقی‌های ایران» در تابستان سال 1380 علاقه‌مندان بسیاری از سراسر ایران خبر از نمونه‌های مشابه دیگری در ناحیه خود دادند که تا جای ممکن با سفرهای متعدد به بررسی آنها پرداخته شد و گزارش‌های مقدماتی آن به مرور منتشر خواهند شد.

البته به بسیاری از این نمونه‌های گزارش‌شده نمی‌توان نام چارتاقی را به معنای متداول و شناخته‌شده آن اطلاق کرد. نمونه‌هایی همچون بناهای کوچک و نوساخته‌ای با قدمت حدود یک سده در «کبوران» تفرش و نیز در راه رامهرمز به ایذه که هر دو بر روی گوری ساخته شده و رو به قبله دارند.

اما یکی از بهترین نمونه‌های نویافته از چارتاقی‌های باستانی ایران که تاکنون حتی بنای آن نیز در جایی معرفی و منتشر نشده بود، عبارت است از چارتاقی «کِـرمِـجِـگان» در نزدیکی روستایی به همین نام و در حدود ده کیلومتری جنوب بخش «کهک» در استان قم. این چارتاقی با کوشش و پیگیری آقای موسوی، باستان‌شناس کوشای میراث فرهنگی استان قم شناسایی و در فهرست آثار ملی ثبت شد. از ایشان بخاطر این کار ارزنده و راهنمایی این نگارنده برای دستیابی به آن و نیز از آقای علی زندی برای همراهی و راه‌بلدی، سپاسگزاری می‌کنم.

روستای کرمجگان در دامنه شمالی کوه‌های جنوب کهک و در منطقه‌ای سرسبز و حاصلخیز واقع شده است. این منطقه بجز آثار و سکونتگاه‌های باستانی فراوان که در سراسر منطقه به دیده می‌آیند، از لحاظ بررسی‌های زمین‌شناسی و بازماندهای فسیل‌های چند میلیون ساله نیز غنی و ارزشمند است. این فسیل‌ها که نگارنده به چند نمونه از آنها برخورد کرد، متعلق به انواع ماهی‌ها، صدف‌های دوکفه‌ای، مرجان‌ها، ستاره‌های دریایی و  Haplothecia pengilly  هستند که برخی از آنها متعلق به دوران پالئوزوئیک بوده و حدود 200 تا 600 میلیون سال دیرینگی دارند.

چارتاقی کرمجگان که ظاهراّ هم‌عصر دیگر چارتاقی‌های ایران و با قدمتی حدود دوهزار ساله است، در فاصله کمی از شمال غربی روستا قرار دارد. این بنا نسبت به دیگر چارتاقی‌ها کوچکتر است و گنبد بنا، دو پایه آن و تمامی چهار تاق آن که با لاشه سنگ و ملات گچ ساخته ‌شده بوده‌اند، فرو ریخته و تنها بخشی از دو پایه دیگر چارتاقی برجای مانده است. از آنجا که همگی چارتاقی‌ها دارای محور تقارن دو وجهی هستند، می‌توان با توجه به جایگاه همین دو پایه و فاصله آنها از یکدیگر، محل دو پایه فروریخته دیگر را مشخص کرد.

در این بازسازی دانسته می‌شود که هر چهار تاق بنا به سوی چهار جهت اصلی و حقیقی (غیر مغناطیسی) باز می‌شوند و در نتیجه طلوع خورشید به هنگام اعتدال‌های بهاری و پاییزی (آغاز بهار و پاییز) در امتداد محور شرقی- غربی بنا به دیده می‌آید. از این نظر کارآیی این چارتاقی، همانند چارتاقی‌های نطنز، کازرون، فیروز آباد فارس، ایزدخواست و جره است.

بنا به محاسبه‌های انجام شده، خط‌دیدهای انقلاب تابستانی و انقلاب زمستانی (شب یلدا) در این چارتاقی به گونه‌ای که در نقشه رسم شده است، بوجود می‌آیند. البته در حال حاضر، سراسر سوی شرقی بنا در مجاورت با باغ‌های انبوه و درختان بلند قامت قرار دارد که امکان رصدی دقیق در آغاز تابستان امکان‌پذیر نمی‌شود و بهترین هنگام برای رصد چارتاقی کرمجگان، آغاز زمستان و تا حدودی به هنگام آغاز فصل بهار است.

اما چارتاقی نویافته دوم، عبارت است از چارتاقی‌ای که تنها نیمی از یک پایه آن برجای مانده و تمامی اجزای آن، گنبد، پایه‌ها و تاق‌ها در گذر روزگار فرو پاشیده است. بازماندهای این چارتاقی که عبارت است از حدود 3 متر از بلندای یکی از پایه‌ها، در 15 کیلومتری جاده قدیم قم به کاشان و در حدود 400 متری سمت چپ راه، در میان زمین‌های مسطح کشاورزی قرار دارد و از دوردست‌ها به دیده می‌آید.

بر خلاف کوچکی چارتاقی کرمجگان، این بنا نمونه‌ای از چارتاقی‌های بزرگ ایران بوده و تقریباّ هم‌اندازه چارتاقی نیاسر کاشان است. با توجه و بررسی در نشانه‌های اندکی که از محل دو پایه دیگر بجای مانده و محاسبه محور تقارن بنا، دانسته می‌شود که هر یک از اضلاع این چارتاقی در حدود 12 متر طول و هر یک از پایه‌ها تقریباّ نزدیک به 4 متر پهنا داشته‌اند. از همین روی، نسبت تقریبی یک به سه تا یک به چهار برای تناسب بین پهنای پایه‌ها به طول ضلع چارتاقی که برای پدیدآمدن زاویه‌هایی متناسب با تغییرات میل خورشید لازم است، در اینجا مراعات شده است.

افق شرقی این بنا کاملاّ یکدست و هموار است و در نزدیکی آن هیچ روستایی وجود ندارد. خط‌دیدهای رصد خورشید در آغاز هر یک از فصل‌های سال در این چارتاقی به گونه‌ای است که در نقشه دیده می‌شود. از آنجا که تنها یکی از پایه‌های این سازه بر جای خود مانده است، امکان دیدار کامل خورشید از روزنه‌ای خاص بدست نمی‌آید؛ اما خوشبختانه هر سه خط‌دید انقلاب‌ها و اعتدالین، از دو سوی همین پایه باقیمانده می‌گذرد و می‌توان در هر چهار هنگام سالیانه، خورشید را با ایستادن در کنار محل پیشین پایه‌های تخریب شده، در مجاورت پایه سالم نظاره کرد.